Hoe werkt ons koloniale en slavernijverleden door in de huidige audiovisuele archieven? Hoe gaan we ermee om? En hoe brengen we de verhalen uit deze periodes tot leven als de beelden niet te vinden zijn in de archieven? Deze vraagstukken kregen aandacht tijdens het AVA_Net Symposium ‘Het archief binnenstebuiten: verhalen met impact’ van 20 juni 2023. Zo vertelde schrijfster Tessa Leuwsha in de sessie ‘Uit het niets – het onzichtbare verbeelden’ over Moeder Suriname, een verfilming van het leven van haar grootmoeder. In deze film -met prachtige voice over en zang door gospelzangeres Denise Jannah- komen archiefbeelden voor uit de tijd dat Suriname een kolonie van Nederland was: beelden van mensen aan het werk op de rijstvelden, wuivende palmbomen, spelende kinderen, en een schip dat klaar ligt in de haven voor vertrek.
Onschuldige beelden… Of toch niet? Ze deden me terugdenken aan het ReFrame-programma van 2022, het programma tijdens het Internationaal Documentaire Festival Amsterdam rond het gebruik van archiefmateriaal. Het gros van de documentaires uit dit programma bevatte gewelddadige archiefbeelden – beelden uit tijden van oorlog, slavernij en kolonialisme die kwetsend, schokkend en angstaanjagend kunnen zijn, vooral omdat de beelden vaak vastgelegd zijn door de kolonisatoren zelf. Maar als je deze gewelddadige of kwetsende archiefbeelden op een zorgvuldige en respectvolle wijze gebruikt, dan kan dit leiden tot indrukwekkende, onthullende resultaten.
Regisseur Janaína Nagata vertelde me bij de Beeld & Geluid Lunch tijdens IDFA dat het nemen van risico’s een essentieel onderdeel is van het maken van documentaires, vooral wanneer je werkt met archiefmateriaal waar koloniale beelden in voorkomen die als zeer kwetsend en confronterend kunnen worden ervaren. Haar documentaire Private Footage won de Beeld & Geluid IDFA ReFrame Award. Voor Janaína is het vinden van een balans cruciaal om gewelddadige archiefbeelden te kunnen gebruiken zonder het geweld voort te zetten. “I didn’t really know where to stop, I had to find a balance between what I would show and what I wouldn’t show.”
Alain Kassanda, regisseur van de film Colette & Justin, kon zich vinden in Janaína’s woorden, en legde uit dat een van de problemen van het gebruiken van gewelddadig archiefmateriaal is dat er vaak herkenbare gezichten in voor komen. Beelden waarop bijvoorbeeld familieleden openlijk vernederd worden, hebben een diepe impact. “Everybody sees that”, zegt Alain, en daarom is het inderdaad van groot belang om uiterst voorzichtig te zijn bij het gebruik van dit soort archiefmateriaal. Archiefbeelden van onder andere geweld, kolonialisme en onderdrukking spelen een grote rol in Colette & Justin. Alain gebruikt de archiefbeelden als een visuele representatie van herinneringen van zijn grootouders die opgroeiden tijdens de eerste jaren van de Congolese onafhankelijkheid, waar de gevolgen van het kolonialisme nog altijd voelbaar zijn. De beelden zijn grotendeels gemaakt voor en door witte kolonialisten; beelden van de Congolese natives worden gekenmerkt door vernedering en onderdrukking.
Dit brengt mij weer terug bij het AVA_Net Symposium. Ook hierin kwam de impact van het gebruik van archiefbeelden naar voren. Niet alleen in de eerder genoemde film ‘Moeder Suriname’ waarbij maar ook in andere projecten en onderzoeken die de revue passeerden. Archieven bewaren immers veel persoonlijke geschiedenissen; verschillende, uiteenlopende verhalen die zich aan de hand van archiefmateriaal op een impactvolle wijze kunnen laten vertellen. Zo vertelde antropoloog Thomas Polimé over zijn onderzoek naar de Marron-fotocollectie van de Evangelische Broedergemeenschap. Hij werkte hierin samen met de Marron-gemeenschap, om de fotocollectie te voorzien van nieuwe verhalen en context. Een vrouw uit de gemeenschap zag zichzelf dansen op de archiefbeelden. Tot tranen geroerd zei ze tegen Polimé : “U brengt me mijn geschiedenis.”
