Het Gelders Archief zet met het project AVAG en de eigen film- en geluidscollectie sterk in op het beheer van audiovisueel erfgoed. Bedrijven, families en historische verenigingen uit de hele provincie weten ons te vinden voor het langdurig behoud en professioneel beheer van hun filmmateriaal. Zo kwam er begin maart bij ons een collectie filmspoeltjes binnen van de Arnhemse amateurfilmer C.W. te Kaat. Hij was actief bij de amateurfilmvereniging ASA (Arnhemse Smalfilm Amateurs) in grofweg de jaren ’50 en ’60. Naast kleine fictiefilmproducties met de vereniging, filmde hij zijn familie op uitjes en op vakantie.
In mijn ervaring tot nu toe bestaan dit soort aanwinsten meestal uit normaal of Super 8mm films, dus ik was blij verrast om drie 9,5mm films aan te treffen, waarvan twee zelfs een geluidsspoor hebben. Volgens de kleinzoon die de films kwam overdragen, was zijn grootvader een knutselaar en had hij het magnetisch geluidsstripje zelf naast het beeld van de 9,5mm film gelegd.
9,5mm
Het enige dat ik wist over 9,5mm is dat het werd gebruikt door amateurfilmers en dat de perforatie in het midden van de strip zit, tussen de afzonderlijke beeldjes in. Een korte Google-zoektocht later ontdekte ik dat het 9,5mm filmformaat op de markt werd gebracht in de jaren ’20 van de vorige eeuw als onderdeel van het Pathé Baby filmsysteem voor amateurfilm en thuisvertoning van commerciële films. Door de perforatie midden in de filmstrip blijft er bij dit formaat meer beeldruimte over dan bij de 8mm formaten en heeft het een 4:3 beeldverhouding. Vooral in Europa (met name Frankrijk) en Groot-Brittannië was dit formaat vóór en nog een aantal jaar na de Tweede Wereldoorlog populair. In de vroege jaren ‘60 moest 9,5mm wijken voor het beter verkopende formaat 8mm en Super8mm van Kodak, al bleef een kleine groep enthousiastelingen het 9,5mm formaat op kleine schaal produceren.
Geluidsfilm
Wat bij de collectie van de heer Te Kaat opvalt, is dat twee van de 9,5mm films een magnetische geluidsstrook hebben. Mijn korte Google-zoektocht leverde verschillende informatie op over de mogelijkheden van geluidsopname bij dit formaat. De website van het Museum of Obsolete Media geeft aan dat er optisch geluid mogelijk was, terwijl volgens Wikipedia 9,5mm film met zowel magnetisch als optisch geluid verkrijgbaar was. De optie om überhaupt synchroon geluid op te nemen bij 9,5mm film stamde volgens beide bronnen al uit 1938.
Of de heer Te Kaat 9,5mm film met magnetisch geluid heeft gekocht is niet helemaal duidelijk. Zijn kleinzoon wist te vertellen dat het geluidsspoor er eigenhandig op gezet was, en dat zijn opa de projector had aangepast om het geluid ook af te spelen, vermoedelijk door er een magnetische geluidskop op te monteren. Aanwijzingen op de film zelf die hier duidelijkheid in kunnen scheppen zijn de eventueel aanwezige edge-code, de oriëntatie van het geluidsspoor (links of rechts naast het beeld) en hoe het begin en eind van het geluidsspoor eruit zien. Op het moment van schrijven ben ik er nog niet aan toegekomen dit nader te bestuderen. Wie binnen AVA_Net ervaring heeft met 9,5mm geluidsfilm nodig ik bij deze graag uit voor een (online) gedachtewisseling.
Digitalisering
Leuk, al dan niet zelf geknutselde zeldzamere formaten, maar daar is onze afspeel- en scanapparatuur niet per se op gebouwd. Gelukkig hebben we in de AV-studio van het Gelders Archief veel verschillende soorten scanapparatuur tot onze beschikking, waaronder een MWA Choice scanner. In dit apparaat wordt de film voortbewogen door middel van spoelspanning en een eenvoudig te verplaatsen lasertje dat de plaats van de perforatie afleest. Het afspelen van de film is dus niet afhankelijk van tandwieltjes die in de perforatie moeten passen. Dankzij deze constructie kan een ruime hoeveelheid filmformaten met verschillende perforatie-afstanden op hetzelfde apparaat gescand worden, waaronder ook 9,5mm.
Bovendien beschikt deze scanner over twee verwisselbare geluidskoppen: één voor optisch en één voor magnetisch geluid. Helaas heb ik precies de magnetische kop nog niet aan de praat gekregen. Dat wordt dus een belletje naar Duitsland, waar de fabrikant van de scanner gevestigd is. In het meest ernstige geval zal een bezoekje van een monteur nodig zijn, maar gezien de corona-maatregelen kan dit nog een uitdaging worden. Voorlopig ga ik er daarom vanuit dat ik alleen het beeld gescand krijg, en dat het geluid later volgt.
Mocht er onder het lezerspubliek iemand zijn met een gouden tip voor het digitaliseren van magnetisch geluid bij een 9,5mm film, dan hou ik me van harte aanbevolen.
Heb jij de gouden tip voor Carola? Of wil jij je ervaring met de 9,5mm film delen? Mail naar redactie@avanet.nl
Bronnen:
