Zoals wel vaker is een verhuizing de reden om oude spullen weg te gooien. De Groninger Archieven gingen verbouwen in de periode 2023-2024 en we moesten eens goed gaan kijken naar wat we wilden bewaren en wat weg kon. Je verwacht niet dat je dan ook iets moet beslissen over een deel van de collectie, maar dat was wel het geval: een aantal van onze films was namelijk aangetast door het vinegar syndrome.
De geur van azijn en naderend verval
Het vinegar syndrome is een onomkeerbare chemische reactie, die de film bepaald niet ten goede komt. Je herkent het door de zure azijnlucht, en later ook door zichtbare schade aan de film: de rol krimpt, golft, plakt aan elkaar of verliest stukjes van de beeldlaag. En belangrijk om te weten: als een film aangetast is, moet je deze zo snel mogelijk isoleren van de rest van je filmcollectie.
Films in quarantaine
We hadden al een poosje van die zure films apart gelegd in quarantaine. Dat is niet zonder risico, want de films kunnen het verval van elkaar stimuleren. Om dat te voorkomen zijn ze deels apart verpakt, deels op een andere plek gelegd. Deze quarantaineruimte stond, net als bijna het hele gebouw minus de depots, op de nominatie voor de verbouwing.
Meten is weten
De verhuizing was een geluk bij een ongeluk. We hebben nieuwe zuurgraadmetingen gedaan met AD strips (Rochester University). Een aantal films waren dusdanig verslechterd in een periode van minder dan een jaar, dat ik me afvroeg of ik wel op tijd was met deze actie. Bewaren was geen optie meer, we moesten op de hoogst mogelijke kwaliteit een archiefkopie maken. Het ging in totaal om 63 films, 8mm en 16mm.
Extra kwetsbaar
De 8mm films waren vooral dubbel8 films. Deze films zijn in feite halve 16mm films, met twee keer zoveel perforaties als een normale 16mm film. Ze werden dubbel belicht; bij de eerste doorgang door de camera wordt de ene kant belicht en bij de tweede doorgang de andere kant van de 16mm. Daarna werd de film gesplitst, en zo kreeg je twee 8mm films uit één 16mm rol. Deze films zijn blijkbaar, net als 16mm films, extra vatbaar voor het vinegar syndroom. Wat betreft Super8 of Single8 ben ik tot nu toe geen enkele film tegengekomen die zo zuur was dat deze onhoudbaar was om te bewaren.
Scannen als reddingsactie
Het zou mooi zijn als je een archiefkopie kunt maken op film, maar dat is inmiddels erg prijzig en tijdrovend. Bovendien heeft de techniek niet stil gestaan en hebben we bij de Groninger Archieven al enige tijd een fantastische 4K filmscanner. Met deze scanner kunnen we film als DPX sequentie digitaliseren. Een 8mm beeldje wordt dan ongecomprimeerd opgeslagen. Elk beeldje heeft 4000×3000 pixels, een bestand van 70MB. Normaliter scannen we niet elke film op deze manier, meestal is het eindresultaat meteen een ProRes HQ bestand in 4K resolutie. Dat is heel fijn, maar niet goed genoeg om een origineel te vervangen. DPX sequenties zijn dat wel, hebben we besloten.
Werken met zuur
Allereerst heb ik research gedaan naar de schadelijke effecten van het werken met zure films. Duidelijk is dat je niet te lang achter elkaar met dit materiaal wil werken. Behalve dat de geur soms niet te doen is, is het zuur van de film een aanval op je gestel. De gassen die vrijkomen bij vinegar syndrome reageren op vocht, dus ook het vocht van het menselijk lichaam. Dat betekent mondkapje, handschoenen waar mogelijk, en vaak handen wassen tussendoor, vooral voordat je gaat eten. Aan het eind van de dag douchen is ook een goede aanbeveling.
Goed ventileren
Je moet de ruimte moet ook goed ventileren. Ik heb de afgelopen drie jaar twee batches van iets meer dan 60 films verwerkt. De eerste was in een matig geventileerde ruimte, met het raam wijd open. Ook al was het goed koud in het voorjaar. Na de verbouwing bij de Groninger Archieven heb ik een deel van de tweede batch gedaan, in een ruimte met een open raam én een puntafzuiging bij de filmscanner. Deze gassen zijn zwaar, ze zakken vrij snel naar de grond. Houd hier ook rekening mee met opslag en verwerking.
Van roest tot resolutie
Verder moet je voordat je gaat scannen de lassen van de films controleren en de aan- en afkoopstroken monteren of vervangen. In het geval van de tweede batch moest ik ook de films soms met een pincet en een soort steekmesje uit een verroest spoeltje peuteren en op een nieuwe spoel zetten. Dat is een enorm gepriegel. Gelukkig hebben we een filmtafel met variabele snelheid, anders zou het wel erg lastig zijn. Ik was per film van 4 minuten soms wel een half uur kwijt, nog los van het plakken van lassen en het schoonmaken van de film. Deze films waren sinds 1941 niet meer uit hun blik geweest en behalve vinegar was er dus ook roest. Het metaal werd ernstig aangetast door de zure gassen
Wetgate is wondermiddel
Voordat ik definitief ging scannen heb ik getest of wetgate scannen zou helpen of juist niet. Hierbij werd duidelijk dat het beeld er gladder, minder vies uitziet als je wetgate scant. Bijkomend voordeel is dat de film ook soepeler door de scanner loopt. Als de film opdroogt ontstaat er in sommige gevallen wel witte uitslag op de film. Een soort kalk, al zal het dat niet zijn. Dus bijvoorbeeld bij een breuk, moet je de film wel weer schoonmaken, want dat verschijn snel dat witte spul op de film. Dat deed ik met een oude katoenen doek. Ook de scanner moet je soms al na het scannen van een film weer schoonmaken. De rollers, de gate en eigenlijk alle plekken waar er contact is met de film heeft residu. Dat wil je niet in de lens, of in de machine zelf. Je kunt je voorstellen dat je geen haast moet hebben met het digitaliseren van deze films.
Frame voor frame
In een enkel geval was de film moeilijk te spoelen, stug of gek gedraaid. Om de film vlak te krijgen moest ik met mijn vinger druk zetten op een deel van de film bij de gate van de scanner. De scanner draaide dan op 2 of 5 frames per seconde. Dit is zeker niet ideaal, maar bij deze zwaar beschadigde films zag ik geen andere mogelijkheid om nog iets zichtbaars van de film af te halen, te digitaliseren.
Bewaren of loslaten?
Na afloop van de eerste batch besloten we de films te laten vernietigen. De tweede batch ligt er op het moment van schrijven nog, maar ik denk dat deze films hetzelfde lot beschoren zal zijn. Dit soort besluiten doen we waar mogelijk in overleg met de inbrengers van de films.
Het is mogelijk om ze in te vriezen om het verval te vertragen, maar ik zie het niet voor me dat we over tien jaar een nieuwe scan zouden maken. Nu al waren films soms te ver heen. Dit was het moment waarop deze versie van de film een nieuwe digitale drager heeft gekregen. Nu moeten we het digitale verval tegengaan, maar dat is weer een heel ander verhaal.
Lessen voor de volgende keer
Wat ik achteraf anders zou doen? Korter in de ruimte zijn, meer op mezelf letten. Gezond was het niet, de moeite waard wel. We hebben op deze manier de informatie van 63 films kunnen halen, op hoog niveau.
Meer weten?
Wil je er meer weten over het vinegar syndrome? Kijk op de website van het National Film and Sound Archive of Australia. Daar staat een behoorlijk duidelijke uitleg in het Engels.
Foto’s: René Duursma
